Zapadna Morava...
stara - uvek nova reka UMESTO UVODA
Kroz istoriju evropskog kontinenta, ali i savremenom dobu najmanje šest reka u svome nazivu sadrže reč ''Morava''.
Jedna od Morava je ona koja danas prolazi kroz Češku, Slovačku i Austriju, a ostale su na Balkanu i Srbiji. Zajedničko tim Moravama je njihovo utočište - reka Dunav u koju se ulivaju.
Poreklo imena Morave je teško utvrditi, ali postojanje tog naziva ukazuje na značaj prisustva slovenskih naroda u istoriji Evropskog kontinenta i uticaju tih naroda u istoriji Evrope.
U Herodotovoj istoriji Velika Morava, navodi se da protiče kroz Tribalsku ravnicu, današnju centralnu Srbiju i naziva se Brongos. Rimljani su Veliku Moravu zvali Margus, Zapadnu Moravu Brongus, a Južnu Moravu Angrus.
Konstantin Nikolajević, književnik, istoričar i državnik sredinom 19. veka napisao je knjigu ''Prvi vekovi srpske istorije pre Nemanjića'' gde navodi sledeće o slovenskim Moravama:
'' ... Morava se zvalo levo podunavlje između Čeških gora i Matre, a Morava cela Panonija, gornja Mezija i Dardanija, Branjani (Baranjani - Baranja) pleme u panonskoj Moravi, i Branjani ili Braničevci u mezijskoj od Kolubare do Peka. Kučani (Kyzini), Kuči (Chutici) u polabskoj Srbiji; i Kučani, Kuči jedni u Kučevu oko Kučaja u današnjoj Srbiji, drugi u crnogorskim brdima. - Bodrice između Labe i Baltika; Bodrice oko Bodroga iznad gornje Tise; Bodrice u Bodroškoj :granici; i Bodrice u Bačkoj i Banatu. - Dečani pleme u Bojki; i Dečani u staroj Srbiji. - Doljanci u Polablju; i Doljani, Doljanci vrlo česti po ilirskoj Srbiji. - Dragovići u Polablju; i Dragovići u Makedoniji i Trakiji. - Glomači, u Polablju; i Glamoč u Bosni. - Golešinci u Lužici; i Golašinci u Staroj Srbiji. - Lehi, Lesi između Odre i Visle; Lesi u Moraviji oko Frajberga; i zemlja etolska, od slovenskih vremena, Lužičani polabski; i Lužičani u Prevalitaniji. - Mazvani, Mazovljani, Mazuri poljski; i Mačvani Srbijanski. - Milčani lužički; i Milci, Milenci, Milčani peloponeski. - Moračani polabski; i Moračani zetski. - Laba tekući kroz Bojku i deleći nekada Sveve od severnih Srba; i Lab koji teče kroz Kosovo. - Smolenci bodrički; i Smolenci na granici tračko - makedonskoj. - Trebovani lužički; i Trebunija, Trebinjani hercegovački. - Rakusi, Rakušani, nekad Sloveni, u današnjem nadvojvodstvu Austriji; i Rakusa grad sigurno jedne istoimene primorske župe i plemena srpskog u najstarija vremena...''
U srpskoj istoriji, dolina Morave postala je kolevka savremene srpske države na početku 19. veka.
U drugoj polovini 19. veka poznati putopisac Feliks Kanic opisuje dolinu Ibra i Zapadne Morave i kaže:
"...Pred uskim stenovitim klancem kod Progorelice, kroz koji Ibar, sa svojim vodama hita ka Zapadnoj Moravi, bujnost i lepota ovoga kraja deluju neodoljivom snagom. Pored žitnih polja u punoj zrelosti video sam livade sa mirisnim travama visine čoveka; na žalost mnogi sočni, hranljivi sastojci ove trave propadaju, jer se sa kosidbom često kasni i po nekoliko meseci. Zemlja je ovde tako izdašna da bi se pri racionalnoj obradi sigurno moglo računati sa dve, pa i sa tri žetve. Setio sam se mnogih Nemaca koji se u divljim predelima daleke Amerike bore za svoj novi zavičaj; šta bi njihove vredne ruke mogle da naprave od ove ravnice obdarene rajskim obiljem!..."
Verovatno je onovremena Kanicova opservacija bila u istoj meri dobronamerna, koliko je bilo veliko njegovo ushićenje prirodnim bogatstvom ovoga kraja.
Druga pretpostavka o poreklu imena Morava bazira se na slavenskoj mitologiji i povezuje ovaj naziv sa praslovenskom boginjom po imenu MORA ili MORANA.
Čehinja Hana Skalova (1965.) objavila je zbirku starih mapa zemalja Bodrića i Ljutića (današnji Pribaltik). U njoj se kao toponimi sličnog naziva više puta pominje: Morava, Morčik, Morčino, Mordovice, Moravec,Moraš, Moravce, Moravica, Morazena, Moračane, Morčanь, Morica, Morina, Morana i slično.
Postoji pozamašno literaturno i etnološko nasleđe vezano za Morave. Veoma često u srpskom narodu može se čuti da sve vode zovu Moravama.
Dokaz tih veza nalazimo u srpskim narodnim pesmama i kulturnoj baštini:
Što Morava mutna teče, aj vaj! / Morava teče svako veče. / Da li paša konja jaše?/ Il' starice platno bele? / Niti paša konja jaše. / Niti starice platno bele. / Već se kupaju dve sestrice. / Magdalena i Kalena. / Magdalena preplivala. / Kalena se utopila. / ''Magdalena, mila sestro! / Ne govori našoj majci / Da sam joj se utopila / Već da sam se udomila! / Bistra voda mladoženja! / Do dva brega, dva devera! / Dve ribice – jetrvice! / Sitan pesak – svi svatovi!'' (Vuk Karadžić, 1827.godina)
Mnoge su pesme ispevane u čast Morave slaveći njenu plodnost, ali pevajući i o zloj ćudi i vodoplavnosti ovih reka. Mnoge od njih nastale su u novijem vremenu kao što je:
„...Oj Moravo, Moravo, tija reko, / Uz Moravu vetar duva, / Na Moravi vodenica stara, Moravac kolo... “
„Oj, Moravo“ je možda najpoznatija: „...Oj Moravo, moje selo ravno,/ Kad si ravno što si vodoplavno /Kiša pade, te Morava dodje,/ Te poplavi moje selo ravno/ A u selu Jovanove dvore, / I u dvoru Jovanovu ljubu ...“
HIDROGRAFSKE KARAKTERISTIKE SLIVA ZAPADNE MORAVE
U Srbiji postoji 10 slivnih područja: Dunava, Save, Kolubare, Drine, Velike Morave, Južne Morave, Zapadne Morave, Timoka, Belog Drima i sliva koji gravitira prema Egejskom moru.
Pregled slivnog područja Zapadne Morave (Izvor: RHMZ Srbije)
Zapadna Morava je leva sastavnica Velike Morave.
Zapadna Morava nastaje u polju Tašti, istočno od Požege, od Golijske Moravice i Đetinje. U ovom polju se u Đetinju sa leve strane uliva Skrapež. Na manje od jednog kilometra od ušća Skrapeža, Đetinja se sreće sa Golijskom Moravicom, stvarajući Zapadnu Moravu. Zbog blizine ušća Đetinje, Skrapeža i Golijske Moravice, neki autori smatraju sve tri reke direktnim kracima Zapadne Morave. Pošto je Golijska Moravica 23 km duža, ona se smatra glavnim krakom. Mereno od izvora Golijske Moravice, Zapadna Morava je dugačka 308 km, dok je dužina same Zapadne Morave 208 km (http://sr.wikipedia.org/sr).
Slivno područje ima površinu od 15.849 km2.
Na istoku rečno korito je stešnjeno kroz Ovčarsko-Kablarsku klisuru. U Čačanskoj kotlini, rečni tok se proširuje.
Prosečna širina reke iznosi od oko 35 m, sa maksimalnim dubinama i do 4 metra.
Struktura dna se menja u zavisnosti od podloge terena kroz koji protiče, i može biti kamenito, šljunkovito, peskovito do muljevito u nizvodnijem delu toka. Zapadna Morava zna vrlo često da se izlije i poplavi okolna polja i useve, formirajući tako plavne zone.
Reka Zapadna Morava protiče pored Čačka, Kraljeva, Vrnjačke Banje, Trstenika i Kruševaca, da bi se u Paraćinskoj kotlini spojila sa Južnom Moravom i formirala Veliku Moravu.
Zbog bujične prirode njenih pritoka, prvenstveno Ibra, Zapadna Morava se često izliva. Na obalama reke razvijena je bujna vegetacija. Nizvodno od uliva Ibra u Zapadnu Moravu, reka je dublja i šira, naročito na mestima gde se stvaraju virovi.
U hidrogeografskom pogledu tok Zapadne Morave od ušća Ibra do Jasike je specifičan po velikom broju pritoka. Zapadna Morava prima 85 pritoka, a među njima se posebno ističe Ibar, a potom Rasina i Bjelica, dok su od levih pritoka veće Čemernica, Dičina i Gruža. Od većih pritoka, pored Ibra, izdvaja se Gruža (62 km).
Razvijenost hidrografske mreže najbolje ilustruje primer opštine Vrnjačka Banja u kojoj ima oko 200 km potoka i rečica koje se slivaju u Zapadnu Moravu.
Reku odlikuju promene toka u relativno kratkim vremenskim periodima, tako da je postoji veliki broj rukavaca i bara. Jedan od većih kompleksa sa barama su Podunavačke bare u blizini sela Podunavci, locirane između Kraljeva i Vrnjačke Banje koje su nastale eksploatacijom šljunka.
Celo slivno područje je gusto naseljeno tako da je antropogeni uticaj izuzetno izražen.
Đetinja izvire na jugozapadu planine Tare, leva je sastavnica Zapadne Morave, dugačka 75 km. Kod Užica Đetinja se probija kroz kanjon dugačak 8 km i visok do 300 m. Na izlasku iz kanjona nalazi se manja akumulacija, na kojoj je bila instalirana prva hidroelektrana u Srbiji daleke 1900. godine.
Najveća pritoka Đetinje je reka Skrapež, na kojoj je dvanaest kilometara uzvodno od Užica napravljeno akumulaciono jezero.
Skrapež izvire na jugoistočnim padinama planine Povlena. Reke Sečica i Godljevača predstavljaju njegove sastavnice. Dužina toka je 48 km. Dno je pretežno šljunkovito sa krupnijim kamenjem sredinom toka, u donjem delu toka ima muljevitih delova.
Moravica je desna sastavnica Zapadne Morave. Izvire ispod zapadnih obronaka Golije, zbog čega je nazivaju i Golijska Moravica. Vrelo joj leži na 1350 m nadmorske visine. Narod ga zove "Glava Morave". U gornjem toku do Ivanjičke kotline, Moravica protiče uskom i dubokom dolinom, gde Moravica prima vode Golijske i Lučke reke sa desne strane, i Nošnice sa leve. U Ivanjičkom polju rečno korito je usečeno malog je pada, a reka meandrira. U nju se ovde uliva leva pritoka Grabovička reka. Veliki Rzav je najveća pritoka Moravice i uliva se u Moravicu kod Arilja. Dužina toka Moravice je 98 km. U gornjem toku dno Moravice je kamenito i šljunkovito, prosečna širina reke je oko 5m, a nizvodno Moravica je šira (do 25 m)
Veliki Rzav izvire na planini Mučanj, dužina toka je 62 km i skoro celim toku protiče kroz dolinu koja ispod planine Okruglice prelazi u strmi kanjon. Veliki Rzav je jedna od najčistijih reka u Srbiji i njegov sliv je zakonom zaštićen kao potencijalno izvorište snabdevanja stanovništva vodom. Ispred Arilja na Velikom Rzavu podignuta je akumulacija, za vodosnabdevanje.
Mali Rzav se na potesu zvanom Sastavci uliva u Veliki Rzav. Dužina toka je oko 30 km, a širina reke kreće do 4 m.
Belica se uliva u Zapadnu Moravu kod Gugaljskog mosta na 298 m.n.v u blizini Dragačeva. Izvire na 930 m.n.v, dužina toka iznosi 41 km.
Kamenica je leva pritoka Zapadne Morave. Nastaje na južnim padinama Divčibara na Tometinom polju od Bele i Crne Kamenice. Uliva se u Zapadnu Moravu iza Ovčarsko-Kablarske klisure uzvodno od Čačka.
Čemernica je leva pritoka Zapadne Morave, izvire u Valjevskim planinama između Suvobora i Maljena. Posle primanja leve pritoke Dičine uliva se u Zapadnu Moravu nizvodno od Čačka. Duga je 41 km. Sliv Čemernice je asimeričan, zato što skoro sve pritoke prima sa leve strane, naročito u donjem toku, a neke od njih, kao na primer Dičina jake su skoro kao i sama Čemernica.
Dičina nastaje od Velike i Male Dičine. Kod Preljine se kao leva pritoka uliva u reku Čemernicu, pritoku Zapadne Morave. Dužina reke je 35 km.
Gruža je leva pritoka Zapadne Morave. Izvire na južnim padinama planine Rudnik. U Zapadnu Moravu se uliva u blizini sela Čukojevac istočno od Kraljeva.
Naziv reke Gruža potiče od starosrpske reči gruže što znači plavi, potapa (Milovanović, 1995). Naziv u potpunosti odgovara, jer korito reke većim delom ima niske obale. U prolećnim i jesenjim periodima kada je visok vodostaj reka izaziva poplave.
U blizini sela Gruža reka je pregrađena i stvorena je velika akumulacija. Reka Gruža iznad brane prima veći broj manjih pritoka, među kojima su značajnije Kamenička reka i Boračka reka, pa ukupna dužina vodenih tokova iznosi 480 km, a sama reka Gruža dugačka je 77 km.
Ibar je najveća i najznačajnija pritoka Zapadne Morave. Izvire u Crnoj Gori, na planini Hajle na 1360 m.n.v. Dužina Ibra je 272 km, do uliva u Zapadnu Moravu kod Kraljeva. Širina rečnog korita kreće se od 12 m u gornjem toku, do 30 m u srednjem i donjem toku.
Ibar ima vrlo razgranat hidrografski sliv. Sakuplja vode sa visokih planina kao što je Kopaonik, Čemerno, Rudna Glava, Golija, što pritokama Ibra i samom Ibru daje bujičav brdsko planinski karakter. Obale su strme i nepristupačne obrasle žbunjem i drvećem, najčešće vrbom. Problem su otpadne vode sa Kosova.
Reka Studenica je leva pritoka Ibra i jedna od najlepših i reka u Srbiji, koja je celim svojim tokom salmonidna voda. Izvire na planini Goliji na 1615 m.n.v, dugačka je 60 km i uliva se u Ibar na 330 m.n.v. Izuzetno je snažna i brza reka, pa u Ibar unosi mnogo krupnog nanosa. Obale su strme obrasle travnom vegetacijom i žbunjem, ali i drvećem (smrčom, bukvom i hrastom). Korito reke je stenovito, a samo dno od krupnog kamena i krupnog šljunka. Voda je izuzetno bistra, brza i hladna. Važno je reći da veći deo toka pripada rezervatu biosfere “Golija”.
Reka Lopatnica je leva pritoka Ibra i uliva se u njega kod Bogutovačke Banje. U svom gornjem toku, od izvorišta, pa nizvodno nazivaju je Tolišnica, a u srednjem i donjem Lopatnica. Dugačka je 32 km i nastaje od više manjih potoka. Voda je izuzetno bistra, ali ima nanosa peska i sitnog sedimenta, naročito nizvodno od rudnika magnezita. Lopatnica je planinska reka, bujičasta i brza, u prolećnom periodu sa hladnom i bistrom vodom.
Jošanička reka je desna pritoka Ibra. Duga je 14 km. Njen tok se prostire duž severnih ogranaka Kopaonika i na tom delu prima vode koje se nalaze na području Nacionalnog parka Kopaonik i to: Gobeljska reka (10 km), Đorđevska reka (6,5 km), Dolovačka reka (4km), Samokovka reka (15 km). Samokovku reku čine vode reke Dašnice i Palješnice.
Reka Brvenica je leva pritoka reke Ibar i prikuplja vode sa sliva istočnih obronaka Golije. Brvenica nastaje od Kruševičke reke, i reke Gradac, a koje se nalaze na području rezervata biosfere “Golija”.
Reka Ribnica je planinska reka, dugačka 16 km. Širina korita je 3 do 7 m. U Kraljevu se uliva u Ibar. Ulivni deo u Ibar je interesantan i poznat po mrestu skobalja.
Sitnica je desna pritoka Ibra i najveća reka na Kosovu. Kod Kosovske Mitrovice uliva se u Ibar. Dužina Sitnice iznosi 90 km. Izvire u jugoistočnom delu Kosova na planini Žegavac. U izvorištu Sitnice nalazi se poznata bifurkacija Nerodimke. U koritu Nerodimka, na mestu zvanom Balićsko plandište, podignuta je brana i deo njenih voda prokopanim kanalom odveden do mesta Terazije. Na Terazijama voda Nerodimke se deli i jednim krakom odlazi na sever u Sitnicu, a drugim na jug ponovo u Nerodimku. Ovo je veštačka bifurkacija koja se pominje u Gračaničkoj povelji kralja Milutina, ali su je često smatrali za prirodnu.
U slivu Sitnice podignuta su i dva veštačka jezera: na Batlavi i na Gračanki, kod manastira Gračanice.
Sitnica ima dve značajne pritoke; Drenicu koja je leva pritoka Sitnice i duga je 50 km, i Lab desnu pritoku Sitnice dugačka je 70 km, izvire na Kopaoniku.
Značajnije hidroakumulacije – nizijska jezera
u slivu Zapadne Morave
Stajaći vodeni ekosistemi tipa veštačkih akumulacija kao što su akumulacija Gruža, Ćelije i Gazivode takođe su sastavni deo sliva Zapadne Morave. Uglavnom su nastanjene sve vrste bele ribe, grabljivice, bez salmonidnih vrsta i spadaju u ciprinidne vode.
Hidroakumulacija "Gazivode" pripada slivu reke Ibra. Nastala je pregrađivanjem reke Ibar 1977. godine, sa osnovnom namenom snadbevanja vodom okolnih naselja, a koristi se i za dobijanje električne energije. Brana je izgrađena kod sela Gazivode i dugačka je 520 m, sa visinom od 108 m. Akumulacija Gazivode je dugačka 22 km, sa prosečnom širinom od 80 do 150 m. Ukupna površina akumulacije iznosi 1015 ha .
Akumulacija Vrutci je formirana na gornjem toku Đetinje. Duga je oko 8 km sa prosečnom širinom oko 400 m (najveća šrina oko 1 km), i ima površinu oko 400 ha, zavisno od vodostaja. Primarno akumulacija je formirana radi vodosnabdevanja.
Akumulacija “Gruža” je nastalo pregrađivanjem srednjeg toka reke Gruže. Nalazi se 20 km jugoistočno od Kragujevca. Akumulacija je dugačka oko 10 km, široka od 200 m do 1500 m, kod brane duboka oko 25m, a u plitkom delu t.zv. “Knićkog polja” voda je duboka od 2 do 9 m. Površina akumulacije iznosi oko 820 ha. Akumulacija ima nesrazmerno veliku površinu u odnosu na malu dubinu i zapreminu vode i pogodna je za veliku riblju produkciju.
Jezero Međuvršje je najveće vestačko jezero na Zapadnoj Moravi i nastalo je izgradnjom betonske brane u Međuvršju. Proces zasipanja je i dalje prisutan istina nešto usporen. Trenutno se kao akumulacija može tretirati samo deo korita reke oko 500 metara uzvodno i prostor neposredno uz branu.
ŽIVI SVET UZ OBALE ZAPADNE MORAVE
Brdsko planinske tekućice ili salmonidne vode. To su vode na nadmorskim visinama preko 500 metara naseljene salmonidnim vrstama (pastrmka, lipljena, i mladice). Dno je kamenito, sa relativno brzim tokom vode, umerene širine od 3-15 metara i temperaturom vode koje se kreće u rasponu od 140 C do 160 C.
Brdsko ravničarske tekućice - manje rečice, mrenski region su najčešće na nadmorskim visinama ispod 500 metara. Prosečne su širine korita oko 8 – 20 m. U ovu grupu spada srednji tok Studenice, Rasine, Đetinje, Skrapeža i ceo tok reka Gruže, Čemernice, Dičine i slično.
Prosečna temperatura vode kreće se oko 170C, a leti i preko 200 C. To su vodotoci koje uglavnom nastanjuju pretežno potočna mrena i neke vrste bele ribe (babuška, karaš, deverika) – tzv mrenski region.
Stajaći vodeni ekosistemi tipa veštačkih akumulacija o kojima je bilo reći mogu imati ciprinidni ili salmonidno-ciprinidni karakter, zavisno od biotičkih i abiotičkih parametara.
Vodotoci sliva Zapadne Morave, se po svojim karakteristikama mogu izdvojiti u posebnu grupu, pripadaju većim vodotocima i tzv ciprinidno mrensko-šaranskoj regiji koju nastanjuje četrdesetak ribljih vrsta (deverika, linjak, crvenperka, šaran, ali i grgeč, štuka, jegulje, bucov, bodorka, karaša, kečiga, som, skobalj, šljivara, štuka i mnoge druge vrste.
Moravica (donji tok) Zapadna Morava i Ibar (donji i srednji tok) klasične su reke mrensko - šaranske regije.
Veći deo toka ima karakter mirnih voda naročito u donjem delu toka. Ceo tok reka naseljavaju ciprinidne vrste riba.
Jedna od najpoznatijih bara su Podunavačke bare u blizini Vrnjačke Banje. Podunavačke bare se nalaze na lokaciji "Ključ" u blizini mesta zvanog Vraneška ada. Sa jugoistoka ograničene su starim rukavcem Zapadne Morave, a na severozapadu Zapadnom Moravom. Registrovane su 22 bare sa ukupnom površinom od 23 ha, i ima sve karakteristike jednog prirodno stvorenog predela, iako su nastale eksploatacijoom šljunka.
Na žalost sve češče se javljaju alohtone vrste koje su unete iz Amerike ili Azije kao što je na primer sunčanica (ili kako je još zovu sunčica) i manić. Unošenjem ovih ribljih vrsta doveden je u pitanje opstanak štuke, šarana, karaša, klena i platice, pa i amura i linjaka.
Sliv Zapadne Morave je bogat pticama. Interesantna je lasta bregunica (gnezdi se na obali Zapadne Morave, a na strmijim obalama Zapadne Morave mogu se videti gnezda ove ptice),
Po napuštenim meandrima Zapadne Morave i barama ima dosta barskih ptica, kormorana, divljih plovki i divljih gusaka, prisutan je i mali gnjurac, barska koka, ali i mnoge druge ptice koje dolinu Zapadne Morave koriste kao zimovnik.
Na žalost veoma je intenzivan lov plovuša zimi, čime je uznemiravanje ptica izuzetno veliko. Inače na ovim prostorima registrovano je oko 100 ptičijih vrsta.
Izmeču Čačka i Kruševca reka meandira, i tu se mogu naći veće površine rogoza i trske, široke preko 20 metara, koje pružaju dobro sklonište ali i izvanredne uslove za ishranu ptica močvarica.
U barama se sukcesivno razvija submerzna i emerzna vegetacija, dok se trska i rogoz nalaze uz obalu Zapadne Morave na delovima gde reka meandrira.
Prizemna flora karakteristična je za svezu bele vrbe u nižim delovima; znači mezofitne i higro-helofitne biljke kao što je sita, oštrica, šaš, vodena pirevina itd. Na vodi javlja se beli i žuti lokvanj, orašak sočivica.
Na obalama reka je razvijena bujna žbunasta ali i drvenasta vegetacija, koju pre svega čine vrba, jova i topola.
U šumama i lugovima sliva Zapadne Morave ima dosta divljači. Najčešći su to zec, lisica, jazavac. Poslednjih godina vuk se češće viđa. U rejonu pobrđa, s obzirom na konfiguraciju terena, šumske i travnate površine, postoje dobri uslovi za opstanak krupne divljači kao što su divlje svinje i srne. Zastupljene su zatim i ptice jarebica, prepelica, šumska šljuka, a u određenim rejonima i fazani.
PRIVREDNI I KULTURNI ZNAČAJ SLIVA ZAPADNE MORAVE
Postojanje reka obeleženo je prisustvom čoveka. Uticaj čoveka raznovrstan je, uslovljen ekonomskim, istorijskim, saobraćajnim, vojnim i privrednim zahtevima i potrebama. U isto vreme reke su bile večita inspiracija za pesnike i pisce o čemu je bilo reči. To važi i za sliv Zapadne Morave.
Prostor oko Zapadne Morave u duhovnom pogledu možda je imao veći značaj za srpske zemlje od pomenutih materijalnih vrednosti.
Manastiri Ovčarsko-Kablarske klisure (Srpska Sveta Gora), predstavljaju trag jednog naroda u vremenu i prostoru i svaki od tih 10 manastira ima svoju priču. Od arhitekture, ikonostasa, sačuvanih crkvenih predmeta i knjiga može se sagledati život jednog naroda, njegovi običaji i naravno prošlost.
Manastir Ljubostinja nalazi se u neposrednoj blizini Trstenika i Zapadne Morave. Nastao je krajem 14. veka. Posvećen je Uspenju presvete Bogorodice. U Ljubostinji su sahranjene kneginja Milica, žene kneza Lazara i monahinja Jefimija, koje su se posle Kosovske bitke ovde zamonašile sa brojnim udovicama srpskih vlastelina izginulih u bojevima na Marici i Kosovu polju. Manastir je građen u Moravskom stilu.
Crkva Uspenja Bogorodice je tipičan primer moravske graditeljske škole. Manastir Veluće je nastao 1377. godine pod pokroviteljstvom Jovana Brankovića, unuka despota Đurđa Brankovića. Iako je mali, manastir pleni mirom okolnih brda i svojom duhovnošću.
U Ibarskoj klisuri na padinama planine Radočelo nalazi se manastir Studenica, najznačajnija zadužbina Stefana Nemanje osnovan izmedju 1183. i 1196. godine. Unutar manastirskih zidina bilo je petnaest crkvi. Danas su ostale tri. Manastir Studenica je pod zaštitom UNESKO-a. Freske u Bogorodičnoj crkvi potiću iz 1209. godine.
Manastir Sopoćane, nalazi se nedaleko od izvora reke Raške. Manastir je podigao kralj Stefan Uroš I. U sklopu spomenika srednjeg veka zajedno sa ostacima Starog Rasa 1979. godine uvršćen na UNESKO-vu listu svetske baštine.
U dolini Zapadne Morave, kod Stalaća, nalaze se ostaci još jednog starog grada- tvrđave.
I danas je dolina Zapadne Morave ekonomski najrazvijenija od dolina sve tri Morave. Sa Ibrom, Zapadna Morava ima veliki potencijal za proizvodnju električne energije (hidroelektrane Ovčar Banja i Međuvršje). Voda se koristi i za navodnjavanje, To je plodna regija u kojoj se uzgajaju žitarice i voćnjaci.
Od dolina sve tri Morave, dolina Zapadne Morave je najbogatija šumama. Ove šume bogate su biljnim vrstama, što ih čini povoljnim za mnoge delatnosti. Šume štite zemljište od erozije, umanjuju bujična dejstva, imaju izrazito vodozaštitnu funkciju, (pogotovo bukove šume) i povoljno utiču na makro i mikro klimatske uslove područja.
Pored Golije i Kopanika u slivu Zapadne Morave, interesantna je i planina Goč poznata je po svojim šumama, ali se retko spominje da na Goču od 650 biljnih vrsta skoro 25% čini lekovito i aromatično bilje.
Sliv Zapadne Morave je bogat rudama, pogotovo ibarski deo (ugalj, hrom, magnezijum). Industrija je veoma razvijena u Užicu, Požegi, Kraljevu, Trsteniku i Kruševcu.
Saobraćaj je takođe važan faktor ekonomije ovog područja. Cela rečna dolina je prirodan put za drumski i železnički saobraćaj koji spaja istočnu, centralnu u zapadnu Srbiju. Dolinom Dičine i njene glavne pritoke Despotovice, prolazi važna saobraćajnica Ibarska magistrala, koja od Beograda preko Rudnika i Gornjeg Milanovca vodi ka Kraljevu i Čačku i dalje prema Novom Pazaru i Tutinu.
ZAŠTITA VODENOG EKOSISTEMA
ZAPADNE MORAVE
"Utvrđeno je da je kvalitet površinskih voda u Srbiji bio na nivou zahtevanih klasa samo na 15 profila, od 160 (ispod 10% ukupnog broja). Na samo 2,5% merenih profila kvalitet vode omogućuje njeno višenamensko korišćenje. Na svim ostalim stanicama vodotoci su povremeno ili stalno izvan klase propisane Uredbom o kategorizaciji. " (Profesor dr Božo Dalmacija, 2005)
Gore naveden citat je zastrašujuć u svojoj rudimentalnoj i ogoljenoj stvarnosti.
Čovek razvojem ekonomske moći, posvećen rešavanju nagomilanih ekonomskih i socijalnih problema, koji su nepobitno i neumitno izuzetno važni – često seče granu na kojoj sedi.
Mi nećemo biti prva civilizacija kojoj samodestruktivnost i nebriga o životnoj sredini preti nestankom sa istorijske scene. Prostor sliva Zapadne Morave nije imun na takve izazove i probleme.
Klimatske promene o kojima se toliko puno priča i te kako su vidljive na ovim prostorima. To se može videti iz podataka o prosečnim padavinama i prosečnim mesečnim temperaturama iz 1967., 1997., i 2007. godine, na grafikonima koji slede. Podaci su iz Vrnjačke Banje, koja se geografski nalazi približno na sredini toka Zapadne Morave.
U 1967. godini imamo sezonski izbalansirane padavine i srednje mesečne temperature. Najtopliji je juli mesec sa srednjom mesečnom temepraturom od 20,9 0C.
Na grafikonu sa podacima iz 1997. godine može se videti da je sezonalitet padavina, ali i srednjih mesečnih temperatura narušen, da najviše padavina imamo u avgustu i oktobru, što je nepovoljno za poljoprivredu, a da su povećane srednje mesečne temperature u proletnim mesecima, iako je, istina, najveća srednja mesečna temperatura u julu nešto niža od one u julu 1967. godine.
U 2007. godini imamo evidentno naglo povećanje srednje mesečne temperature u julu mesecu koja iznosi 23,20C, tj viša je za 2,30C u odnosu na isti period 1996. godine! Sezonalnost u režimu padavina je značajno narušena, tako da ne treba posebno tumačiti šta to znači za poljoprivredu u dolini Zapadne Morave. U 2007. godini zabeležene su dnevne temperature vazduha preko 400C!
Kako je do toga došlo? Šta to zaparavo znači? Zašto je i da li je očuvanje životne sredine, prirode uopšte i njene raznovrsnosti toliko važno?
Parafrazirao bih jednog biologa koji se i sam našao na velikoj muci u pokušaju da opiše važnost očuvanja prirodne raznolikosti, a koja se ne može objasniti samo sa naučnog, estetskog, moralnog ili ekonomskog aspekta, već je potrebno sve te apsekte sagledati zajedno.
Naučnici bi rekli da je biodiverzitet pokretačka snaga za evoluciju. Gubitak prirodne raznovrsnosti je gubitak potencijala za razvoj i siguran put prema degradaciji.
Umetnici bi rekli da je raznovrsnost i bogatstvo živog sveta zadivljujuće čudo prirode i da bez boja, mirisa cveća, pesme ptice i postojanja različitih životinja naš svet ne bi bio potpun. Zapravo sve što je čovek stvorio u pokušaju da pronađe svoj smisao, nađe duhovni mir i sreću, ima svoje korene u prirodi koja nas okružuje i bogatstvu njene raznovrsnosti.
Filozofi bi rekli da je vaskoliki svet zajedničko nasleđe ljudske vrste, da smo mi samo privremeni vladaoci, koji su se igrom prirode našli na vrhu evolucione lestvice, ali da nemamo pravo da uništimo ni delić prirode i prirodne raznovrsnosti. Moramo da ga sačuvamo za buduće generacije, barem u stanju koje smo mi nasledili.
I ekonomisti; racionalni i posvećeni ekonomskom interesu ipak bi rekli da što je sistem raznovrsniji - on je stabilniji i fleksibilniji u reakcijama na promene i efikasniji u korišćenju resursa.
Zadržimo se, ako ništa drugo na ovom zadnjem, ekonomskom viđenju. Na žalost, po svemu sudeći i taj nužno materijalistički i često antropocentričan koncept ne poštujemo. To se dešava i na ovim prostorima, tako da riznice prirode često koristimo nerazumno i necelishodno.
Kao i ostali vodotoci i sliv Zapadne Morave izložen je snažnim zagađenjima organskog (otpadne materije podložne biološkoj razgradnji) i neorganskog (suspendovani nanos, ispiranje jalovine, hemikalije) porekla.
Veoma često prisutno je kombinovano organsko i neorgansko zagađenje akvatičnog ekosistem Zapadne Morave industrijskim ali i komunalnim zagađenjima. Divlje deponije i smetlišta, ispuštanje otpadnih komunalnih voda na žalost, postaje veoma česta pojava.
Spiranjem voda sa poljoprivrednog zemljišta gde se koriste velike količine veštačkih đubriva i pesticida u poljoprivredi, kao ispuštanjem organskih materija sa stočnih farmi, pojačava se proces eutrofizacije vodenih ekosistema (primer reke Rasine).
Poslednjih godina svi navedeni oblici zagađenja dolaze do izražaja zbog sušnih perioda i smanjenja količine vode u vodenim ekosistemima.
Štetne i otrovne materije se akumuliraju u svim predstavnicima vodenog ekosistema, narušavajući lanac ishrane i dostižući najveće koncentracije u ribama.
U priobalju i koritu Zapadne Morave i njenih pritoka vrši se intenzivna eksploatacija šljunka što utiče na degradaciju rečnog ekosistema.
Određenu štetu ribljem fondu nanose i neke druge životinjske vrste kao što su žabe, zmije, ptice i sisari koji žive pored vode ili u vodi. Ali njihov štetan uticaj je naznatan, zato što brojnost tih tzv štetočina regulisana je njihovim mestom u lancima ishrane, te je tako ograničen i njihov štetan uticaj.
Borba protiv njih je moguća. Sa druge strane mnoge od tih životinja su zaštićene zakonom. Te životinje se hrane uglavnom oštećenom i bolesnom ribom koja je u lošoj životnoj kondiciji, tako da ove vrste imaju sanitarnu ulogu i indirektno utiču na održavanje biološke ravnoteže u vodenih ekosistemima. Na primer, prisustvo kormorana i drugih ptica vodenih staništa, a koji su predmet osude ribolovaca, u direktnoj su vezi sa bogatstvom ribljeg fonda u njima.
Ipak je uticaj čoveka sa svojim aktivnostima generator najvećih problema u akvatinim ekosistemima. Posebno su evidentna zagađenja Zapadne Morave ispod Čačka, Kraljeva, Trstenika i Kruševca i posle uliva Rasine.
Ibar je reka promenljivog kvaliteta vode. Zagađenje koje može da se javi u ovoj reci potiče uglavnom iz industrijskih postrojenja sa Kosova i na njega je teško uticati.
Na akumulacijama, opasnost od zagađenja preti od izlivanja otpadnih voda iz ruralnih naselja, nelegalne gradnje vikendica na obalama akumulacija, ali i od podizanja velikih obradivih površina, gde se usevi sade uz same obale akumulaicija, tj veštačkih jezera (akumulacija Ćelije i Gruže).
Pojačano zagađenje usled izlivanja komunalnih, ali i industrijskih otpadnih voda, javlja se u donjem toku Skrapeža, Đetinje, Rasine i Raške.
U dužem periodu vršena su odgovarajuća istraživanja. Stručna i naučna javnost, to se mora reči, reagovala je često i to na argumentovan i adekvatan način.
Veljović i saradnici (1985) u istraživanjima ihtiofaune ekosistema Zapadne Morave i pritoka (reke Bjelica, Kamenica, Čemernica) vrše uvid u sastav ihtiofaune sa aspekta invertizacije i mogućnosti introdukcije novih ribljih vrsta. Dobijeni rezultati ukazuju na direktnu zavisnost prisustva pojedinih ribljih vrsta od stepena hidrozagađenja. Konstatuju 25 ribljih vrsta iz sedam familija. Dominira vrsta Abramis brama L., koja se zbog povoljnih životnih uslova nalazi u prenamnoženju.
Marković i Simović Slavica (1994) zapažaju vezu između stanja ihtiofaune reke Zapadne Morave u periodu 1990-1992. godina i antropogenih uticaja. Sastav riblje zajednice je nezadovoljavajući, sa trendom smanjenja brojnosti plemenitih vrsta i ekspanzijom manje cenjenih vrsta, uz ugrožen opstanak drugih hidrobionata.
Marković i saradnici (2001) ističu činjenicu da pogoršanje kvaliteta vode u vodotocima i nekontrolisan izlov dovode do drastičnog smanjenja brojnosti pojedinih vrsta. Iz mnogih akvatičnih ekosistema Srbije nestale su neke vrste riba koje se nalaze na Evropskoj crvenoj listi globalno ugroženih vrsta, kao što su Cobitis elongata i Zingel streber. Pored navedenih, uzroci takvom stanju su i nekontrolisana eksploatacija šljunka, regulacija korita, izlov plemenitijih vrsta, ali i nestručna i stihijska poribljavanja.
Šarčević i saradnici (2007) analiziraju kvalitativni i kvantitativni sastav reke Rasine i konstatuju izraženo prisustvo organskog i toksičnog zagađenja, naročito u donjem delu toka reke Rasine. U gornjem, salmonidnom delu toka reke Rasine, glavni zagađivači su postrojenja za preradu drveta koja otpadne vode i strugotinu ispuštaju u vodu reke Rasine. U jezeru Ćelije su izraženi procesi eutrofizacije. Razlog je širenje vikend naselja, neadekvatno ispuštanje otpadnih voda i korišćenje obalskog zemljišta u poljoprivredi. U reci Rasini i akumulaciji Ćelije evidentirano je 20 vrsta riba. Potočna mrena i klen brojnošću dominiraju u celom toku. U akumulaciji Ćelije brojnošću i biomasom najzastupljenije su babuška i deverika. Od grabljivih vrsta omasovljuju se bandar i som, dok je populacija smuđa u opadanju, najverovatnije zbog prekomerenog lova, iako postoje zadovoljavajući hidrobiološki uslovi za opstanak vrste.
Dakle evidentno je smanjenje broja ribljih vrsta i stalan trend povećanja zagađenja.
Posmatrajući prostor od Kraljeva do Kruševca, polako ali sigurno naziru se obrisi budućeg megalopolisa.
To je velika opasnost, ali u isto vreme i velika šansa za ovo područje. Opasnost; ako nužni razvoj ne uskladimo sa našim mogućnostima i potrebama. Velika šansa; ako shvatimo da samo pametnim korišćenjem resursa i revitalizacijom postojećih potencijala možemo ići dalje i omogućiti budućim pokoljenjima normalan život.
Kao aktuelni zadatak u ovome trenutku postavlja se:
¨ zaštita sredine, uz optimalno korišćenje prirodnih resursa (vode, šuma, obradivog zemljišta, pašnjaka i livada),
¨ modernizacija i revitalizacija agro-kompleksa, sa težištem na proizvodnji organske hrane,
¨ jačanje sekundarnih delatnosti, kao što je recimo turizam (istorijski spomenici, lov i ribolov),
¨ detaljna analiza marketinga, tj analiza intenziviranja ponude ovoga prostora na regionalnom i evropskom nivou, ali strogo u okviru funkcija očuvanja resursa i zaštite sredine,
¨ stavljanje svih ovih programskih zadataka u međusobnu vezu, sa konkretnom analizom postojećih resursa i optimalizacijom svih procesa.
Na kraju, šta reći!
Budućnost pripada onima koji znaju da su informacija, pitka voda i hrana strateški proizvod 21. veka i uslov opstanka.
Na žalost kada govorimo o opstanku, nije reč o zdravoj hrani. Zdrava hrana i organska proizvodnja imaće status luksuzne robe, ali pitka voda je nezamenljiva i neophodna.
Sve nedaće i ratovi dugoročno su uslovljeni potrebom da se dođe do tih strateških proizvoda.
Devetnaesti i dvadeseti vek bili su u znaku industrijalizacije i naftnih energenata. Nastupajuće postindustrijsko doba biće doba informatike, ali i doba borbe za opstanak, zbog naglog povećanja broja stanovnika na zemlji.
Zbog pijeteta prema poznatoj istorijskoj ličnosti setimo se i ispoštujmo reći Kralja Petra I Karađorđevića:
"...sa srpskim narodom junački preci naši zadivili su svet. Sa tim istim narodom i mi ćemo, ako bog da zalečiti stare rane i dočekati da vidimo Srbiju snažnu, srećnu i zadovoljnu... "
Želimo li ispuniti zavet i želju naših predaka? Ako želimo, to sigurno možemo, ali samo zajedničkim radom, saradnjom, poštovanjem i uvažavanjem resursa kojima raspolažemo.
LITERATURA
1. Dalmacija B., Bečelić M., Jovanović D., Teodorović I. (2005), Analiza propisa Republike Srbije relevantnih za uvođenje graničnih vrednosti emisije za vode u skladu sa zahtevima EU, Granične vrednosti emisije za vode (ur. Bogdanović S. i Dalmacija B.) Projekat JUGOLEX Razvoj procesa o zaštiti životne sredine u Srbiji i Crnoj Gori, Novi Sad
2. Danijela Obradović, D. Filipović (2009): Analiza kvaliteta površinskih i podzemnih voda na teritoriji grada Kraljeva, Glasnik Srpskog geografskog društva, Beograd.
3. Feliks Kanic (1904): Srbija, zemlja i stanovništvo od rimskog doba do kraja XIX veka (nem. Das Konigreich Serbien und das Serbenvolk von der Romerzeit bis dur Gegenwart, 1904).
4. Grupa autora (2006): Morava, monografija, Zavod za udžbenike, Beograd
5. Grupa autora (2009): Srednjoročni program unapređenja ribarstva na ribarskom području Srbija-Jugozapad za period 2009.-2012. godinu, PMF, Institut za biologiju i ekologiju, Kragujevac.
6. K. Nikolajević(1872): Prvi vekovi srpske istorije pre Namanjica, Beograd 2001,
7. Ljiljana Čomić, A. Ostojić (2005): Reka i akumulaciono jezero Gruža, Prirodno-matematički fakultet, Institut za biologiju i ekologiju, Kragujevac.
8. Marković G., Đukić D., Mandić L. (1992): Procena kvaliteta vode srednjeg toka reke Zapadne Morave primenom metode deficita vrsta planktonskih mikroorganizama. Poljoprivreda i šumarstvo, 38 (3-4), 83-86, Podgorica.
9. Marković G., Simić V., Ostojić A., Simić S. (2007): Seasonal variation in nutrition of chub (Leuciscus cephalus L., Cyprinidae, Osteichthyes) in one reservoir of West Serbia. Matica Srpska Proceeding for Natural Sciences, 112, 107-113.
10. Marković G., Simović Slavica (2001): Ugroženost ribljeg fonda reke Zapadne Morave. Naučno-stručni skup “IX Ekološka istina”, 329-333, Donji Milanovac.
11. Marković G., Simović Slavica, Vićentijević-Marković Gordana (1994): Biološka procena kvaliteta vode reke Zapadne Morave. Konferencija “Kvalitet voda”, 413-416, Čačak.
12. Marković G., Veljović P. (2005): Biotic indices to be used for assessment of ichthyofauna structure of the Zapadna Morava river (West Serbia, the Danube basin). Matica Srpska Proceeding for Natural Sciences, 109, 29-37.
13. Marković, G., Simović Slavica (1994): Ichthyofauna of the middle course of Zapadna Morava river as a saprobic indicator. Arch.Biol.Sci., Belgrade,46(1-2), 59-65.
14. Mitrović Tutundžić Vera, Milinković D. (1996): Ribarsko korišćenje antropogenih objekata i drugih antropogenih voda. Vodoprivreda, 161-162, 227-232.
15. Pešić R.V.(2002): Ekonomija prirodnih resursa i životne sredine. Poljoprivredni fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd.
16. Simić V., Simić Snežana, Branković S., Ilić G. (2003): SPUR, Unapređenje ribarstva na delu ribarskog područja "Zapadna Morava II" čiji je korisnik OOSR "Hristofor Perišić-Kićo" iz Kraljeva (2003.-2007.), Kraljevo.
17. Simić V., Simić Snežana, Branković S., Ilić G. (2003): SPUR, Unapređenje ribarstva na delu ribarskog područja "Zapadna Morava II" čiji je korisnik SOSR Rasinskog okruga iz Kruševca (2003.-2007.), Kruševac.
18. Simović Slavica, Marković G. (1998): Degradacija akvatičnih ekosistema Zapadne Morave. Savetovanje “Vodni resursi sliva Velike Morave i njihovo korišćenje”, 140-143, Kruševac.
19. Simonović P.(2001): Ribe Srbije. NNK International, Zavod za zaštitu prirode Srbije, Biološki fakultet, Beograd.
20. Spasojević M., Marković G., Rafailović Lidija, Ribić-Zelenović Lenka (2005) : Basic Phisico-Chemical Parameters of the Zapadna Morava river Water Qualyty in the Ovcar-Kablar Gorge Area. Acta agriculture Serbica, 10 (19), 43-51.
21. Šarčević B., Milijana Babić, Olivera Pešić, Filipović P.(2007): Kvalitativni i kvantitativni sastav ribljeg naselja reke Rasine. XII Savetovanje o biotehnologiji, 225-229, Čačak.
22. Šekularac Gordana, Stojiljković Dragana. (1999): Trendovi kvaliteta vode u Čačanskoj kotlini. Eko-konferencija ’99”, 149-152, Novi Sad.
23. Veljović P. (1985): Hidrološke i hidrohemijske karakteristike vode reke Zapadne Morave i njenih pritoka. Ribarstvo Jugoslavije, 1, 15-19.
24. Veljović P. Đukić D., Simović Slavica (1985): Prilog proučavanju ihtiofaune reke Zapadne Morave. Ribarstvo Jugoslavije, 40, (4-5-6),76-79.
25. Veljović P., Obradović S., Vukašinović Marija, Mira Stanković (2003): SPUR Zapadna Morava-Čačak (2003-2007.), Čačak.
26. Veljović P., Spasojević M (1992) Sadržaj teških metala u mišićnom tkivu nekih predstavnika ihtiofaune reke Z. Morava. Jugoslovenski Simpozium za hemiju i hemijsku tehnologiju, 80-83, Herceg Novi.
27. Vuk Stefanović Karadžić(1824): Narodne srpske pjesme, London.
28. http://sr.wikipedia.org/sr podaci o rečnim tokovima i slivovima
29. http://maay.wordpress.com/2008/07/ blog Maje Dražić, autorke slike božice Morane.
30. http://www.trofej.info/ - ribolovački forum
Нема коментара:
Постави коментар